Druga prezentacja Verba Sacra online za nami. Księga Estery w interpretacji Marty Kurzak, aktorki Teatru Polskiego w Warszawie została przyjęta bardzo dobrze. Prezentacja jest dostępna w całości na naszym kanale YouTube https://www.youtube.com/verbasacraonline. Poniżej tekst komentarza biblisty ks. dr Łukasza Grysa.
Opowieść o wierności – Księga Estery
Biblijna Księga Estery jest pod wieloma względami dziełem wyjątkowym. Nie tylko ze względu na to, że jest Bożym Słowem skierowanym do człowieka. O wyjątkowości tej księgi świadczą również elementy jej konstrukcji literackiej.
Księga Estery znajduje się w biblijnym kanonie katolickim po Księdze Judyty a przed Księgami Machabejskimi. W ujęciu tym jest zaliczana do grupy ksiąg historycznych Starego Testamentu. Takie jej umiejscowienie stanowi cenną wskazówkę dotyczącą ustalenia jej czasu powstania. Ale o tej kwestii poniżej. W ujęciu żydowskim Księga Estery znajduje się w grupie tzw. Pism, którą otwierają Psalmy a kończą Księgi Kronik. Bezpośrednio poprzedza ją Księga Lamentacji, a po niej następuje Księga Daniela. Wraz z czterema innymi księgami biblijnymi (Rut, Pieśń nad Pieśniami, Kohelet oraz Lamentacji) stanowią u Żydów tzw. Megillot, czyli Zwoje. Są to księgi odczytywane podczas nabożeństw w główne święta żydowskie. Księga Estery jest czytana w Święto Purim. Zatem umiejscowienie w kanonie biblijnym Księgi Estery jest odmienne w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej.
Księga Estery od samego początku należała zatem do pism kanonicznych Starego Testamentu. Problemem jednak było podejście do 7 jej fragmentów, których księga nie zawiera w tradycji żydowskiej. Chodzi o tzw. greckie dodatki (sen Mardocheusza, tekst rozporządzenia zezwalającego na zagładę Żydów, modlitwa Mardocheusza i Estery, audiencja Estery u króla, rozporządzenie króla sprzyjające Żydom, wyjaśnienie snu Mardocheusza oraz końcowy kolofon dotyczący translacji na język grecki całej księgi). Tych dodatków nie zawiera wersja hebrajska księgi. Są one nazywane deuterokanonicznymi. Już samo istnieje owych dodatków sprawia, że nie jest proste ustalenie jej autora, czasu i miejsca powstania.
Jak zostało zauważone Księga Estery zachowała się w dwóch wersjach językowych: hebrajskiej i greckiej. Wersja grecka nie jest tylko przetłumaczeniem z hebrajskiego, ale zawiera wyżej wymienione dodatki, których nie ma w tekście hebrajskim. Owe dodatkowe fragmenty rozwijają niektóre partie tekstu hebrajskiego np. w wersji hebrajskiej jest mowa o dekrecie dotyczącym zagłady Żydów (bez podania szczegółów planu eksterminacji), natomiast tekst grecki zawiera brzmienie wydanego rozkazu. Dodatki greckie rozszerzają zatem to o czym wersja hebrajska tylko wspomina. W Septuagincie dodatki greckie zostały wkomponowane logiczne w tekst samej księgi, natomiast w Wulgacie św. Hieronim umieścił je na końcu, po przetłumaczeniu wersji hebrajskiej.
W historii interpretacji Księgi Estery pojawiły się różne hipotezy dotyczące jej autorstwa. Wcześni autorzy chrześcijańscy stali na stanowisku, że autorem mógł być Mardocheusz (tak sądzi Klemens Aleksandryjski) lub Ezdrasz (tak – św. Augustyn). Współcześni komentatorzy sądzą, że autorem jest anonimowy Żyd, który pisząc swoje dzieło chciał dodać otuchy czytelnikom i przypomnieć, że nie zostaną opuszczeni w ciężkim położeniu, tak jak ich przodkowie w Persji. Miejscem powstania księgi mogła być Palestyna, choć wcześniej wskazywano na Persję lub Egipt.
Problematyczne jest ustalenie czasu powstania tekstu. Zakończenie zawarte w tekście greckim sugeruje, że list dotyczący święta Purim (o którego ustanowieniu opowiada księga) został dostarczony przez Dozyteusza i jego syna do Jerozolimy i przetłumaczony w czwartym roku panowania Ptolemeusza i Kleopatry. Historia zna jednak 3 władców noszących takie imię, którzy pojęli za żony Kleopatry. Biorąc pod uwagę czas ich panowania, można ustalić, że czas przekładu na grecki powstał między 142 r. przed Chr. a 44 r. przed Chr. Znacznie trudniej ustalić czas powstania tekstu hebrajskiego. Na pewno nie powstała w czasach perskich, których dotyczy (autor 1 i 2 Krn oraz Ed i Ne nic nie wspomniał o osobach noszących takie imiona jak bohaterowie Księgi Estery). O Mardocheuszu i Esterze nie wspomina Jezus Syrach piszący swoje dzieło ok 180 r. przed Chr, gdy pod koniec tego dzieła wymienia bohaterów narodowych (por. Syr 44 – 50).
Pewien argument w dyskusji nad czasem powstania stanowią słowa, które Haman kieruje do króla, starając się doprowadzić do wydania dekretu o zagładzie Żydów: Jest pewien naród, rozproszony wśród narodów całego twego królestwa. Jego prawa różnią się od praw pozostałych narodów i lekceważą oni prawa królewskie. Dlatego nie służy to królowi, że żyją oni w spokoju (Est 3,8bcd). Słowa te doskonale wpisują się w politykę Antiocha IV Epifanesa, który poprzez narzucenie obcych obyczajów Żydom chciał, by zniknęły różnice między tą nacją a innymi narodami. Opis postanowień króla jest zawarty w 1 Mch 1, 41 – 49. Świadectwem przeciwstawienia się dążeniu unifikacji jest postawa Matatiasza i jego synów opisana np. w 1 Mch 2, 21nn. Być może słowa Hamana z Księgi Estery są echem działań zmierzających do wynarodowienia Żydów z czasów powstań machabejskich. W ten sposób Księga Estery mogłaby powstać ok. 160 r. przed Chr. Taka opinia jest powszechnie przyjmowana przez egzegetów.
Księga Estery przedstawia losy diaspory żydowskiej zamieszkującej Suzę – stolicę państwa perskiego. Autor natchniony wymienia z imienia tylko jej 2 przedstawicieli – Mardocheusza i Esterę – którzy mieli ocalić swój naród z niebezpieczeństwa zagłady. Plan zniszczenia populacji żydowskiej przygotowywał Haman – jeden z urzędników królewskich. Dzięki temu, że Estera została wybrana królową ostatecznie przyczyniła się do uratowania swego narodu. Po pokonaniu Hamana, Żydzi mogli przystąpić do swej obrony w całym państwie i ostatecznie zwyciężyli wrogów. Na pamiątkę odniesionego zwycięstwa ustanowiono święto Purim. Autor natchniony komentując losy wspólnoty żydowskiej w Est 9,1 stosuje wyrażenie zmieniło się wszystko. To sformułowanie stanowi słowo – klucz do zrozumienia tego, o czym traktuje księga. Rzeczywiście, w swojej wymowie podkreśla ona ostatecznie odmianę położenia ludu Izraela, który choć przeznaczony na zagładę, dostępuje ostatecznie ocalenia.
Problematyka Księgi Estery obejmuje wiele istotnych kwestii i jak każde dzieło biblijne jest aktualne dla ludzi współczesnych. Pierwszą kwestią wartą podkreślenia jest nieobecność Boga w tekście księgi. W wersji hebrajskiej nie występuje wprost imię Boże ani tym bardziej nie ma żadnej wypowiedzi Boga skierowanej do bohaterów tego dzieła. Bóg jest jakby wielkim Nieobecnym. Być może to był czynnik, że nawet mieszkańcy Qumran nie czytali tej księgi, ponieważ jej tam nie odnaleziono. Fakt, jednak, że Księga Estery znajduje się w zbiorze biblijnym musi mieć swoje uzasadnienie. I rzeczywiście je ma. Imię Boże, a tym samym Bóg, jest ukryty. Sugerują to wzmianki w tekście księgi. Jedną z ważniejszych wzmianek jest wypowiedź Mardocheusza skierowana do Estery, by ją nakłonić do interwencji w sprawie swojego ludu. Jej krewny mówi: Nie myśl sobie w sercu, że uratujesz się w domu króla, jedyna ze wszystkich Żydów, bo jeśli ty zachowasz milczenie w tym czasie, uwolnienie i ratunek dla Żydów przyjdzie z innego miejsca, a ty i dom ojca twojego zginiecie (Est 4,13-14a). Zwrot inne miejsce bywało stosowane jako odpowiednik Bożego Imienia. W Talmudzie znajduje się odpowiednie wyjaśnienie tej kwestii: Dlatego iż Bóg wypełnia wszelkie miejsce, czyli wszechświat, nazywany bywa Miejscem, albowiem On stanowi właściwe miejsce świata. Stary Testament wiąże bardzo mocno ten termin z Arką Przymierza przypominającą Boga. Innymi fragmentami sugerującymi obecność Boga, który działa na rzecz ocalenia swego ludu są akrostychy tego Imienia ukryte w czterech miejscach księgi (Est 1,20; 5,4; 5,13; 7,7). Tak więc Księga Estery mówi o Bogu, choć nie wprost. Najwyższy chowa się za biegiem codziennych wydarzeń, ale nigdy nie opuszcza wybranego ludu. Jest On bowiem wierny swoim obietnicom, które dał przodkom. Autor natchniony wiele razy w Księdze Estery przypomina o zbawczym działaniu Boga. On nie tylko widzi trudne położenie swego ludu, ale gotów jest zawsze go ocalić. Dzieje się tak dlatego, że związał się z nim szczególną więzią. Relacja ta jest dla Izraela również wezwaniem do wiary w moc Boga, który może wszystko zmienić. W największych nawet trudnościach lud Boży powinien wzbudzać w sobie wiarę, że to do Boga należy kierowanie losem świata, a więc żadna tragedia nie wydaje się niemożliwa do zapobieżenia jej. W tym świetle zagłada przygotowywana przez Hamana nie ma szans powodzenia. Bóg jest w stanie udaremnić każde knowania przeciw Jego ludowi. Świadomość ta staje się źródłem nadziei dla narodu wybranego przez Niego. Księga Estery uczy, aby szukać Boga w swoim życiu i wydarzeniach, które nas spotykają. Nie zawsze to jest proste. Boża obecność bywa ukryta. Nigdy nie należy jednak wątpić w Jego bliskość względem człowieka. On jest przy nas i działa nawet wtedy gdy my tego nie zauważamy.
Drugą kwestią, którą zajmuje się Księga Estery jest tożsamość diaspory żydowskiej. Opowiada ona bowiem o jej losach w Persji. Przyczyną zaplanowanej zagłady Żydów było spotkanie Hamana z Mardocheuszem. Urzędnik perski przemieszczając się pomiędzy poddanymi króla zauważył, że jeden z nich – Mardocheusz – nie klękał i nie oddawał pokłonu (Est 3,2b) na jego widok. Tymczasem wszyscy inni upadali przed Hamanem. Słudzy królewscy donieśli mu o żydowskim pochodzeniu Mardocheusza. Autor natchniony podaje, że urzędnik gotów był zgładzić w odpowiedzi na lekceważące zachowanie krewnego Estery cały jego naród. Zawiera się w tym opowiadaniu sugestia dotycząca życia całej diaspory. Żydzi żyli inaczej niż inni. Wiele z nakazów, które na nich nakładano stało w sprzeczności z ich obowiązkami religijnymi. Wspomniane nieoddanie pokłonu Hamanowi wynikało z faktu, że tylko wobec Boga należało się tak zachowywać. Inne fragmenty księgi podkreślają także tę odmienność zwyczajów Izraela od sposobu życia reszty ludów perskiego państwa. Chociaż początkowo za wierność swoim zasadom życia Mardocheuszowi i jego rodakom groziła śmierć, to jednak w wyniku działania Bożego, nastąpiło ocalenie. Pod koniec księgi znajduje się również wzmianka o tym, że widząc opiekę Opatrzności nad tym ludem wielu spośród ludności kraju przechodziło na judaizm (Est 8,17b). Autor podkreśla wielką wagę świadectwa życia społeczności żydowskiej wobec pozostałych grup społecznych zamieszkujących imperium perskie. Opowiadanie stanowi więc pochwałę wierności Żydów wobec przejętych od przodków reguł życia. Wobec obcych należy być wiernym temu kim się jest, nawet za cenę życia. Jest to nauka, która także w obecnych czasach pozostaje aktualna.
Z kwestią zachowania własnej tożsamości jest związana kwestia pamięci podkreślona w Księdze Estery. Po przeprowadzeniu zwycięskiej obrony nad wrogami Żydzi ustanowili święto Purim (Est 9,27-28). Świętowanie wybawienia dokonanego przez Boga jednak to za mało. Hagiograf zwraca uwagę na konieczność zapamiętania tego, co się zdarzyło. Odtąd wszyscy obywatele państwa mieli zachować w pamięci wydarzenia z przeszłości: jedni – aby dziękować za dokonane ocalenie, drudzy zaś, aby dzień ten był przestrogą dla ewentualnych naśladowców Hamana. Dotyczy tego następujący fragment: Przeto i wy w liczbie świąt waszych imiennie określonych obchodźcie ów pamiętny dzień z wszelkimi biesiadami – aby on i teraz, i potem był dla nas i dla życzliwych Persów pamiątką wybawienia, a dla spiskujących przeciw nam – przypomnieniem zguby (Est 8,12u). Spośród ważnych dni dla Izraela, obowiązek pamiętania był związany tylko z jednym z nich. Było to święto Paschy upamiętniające wyzwolenie z Egiptu. Już w przepisach dotyczących przygotowania się do exodusu Bóg poleca Izraelitom za pośrednictwem Mojżesza i Aarona, aby pamiętali o tym dniu: Dzień ten będzie dla was dniem pamiętnym i obchodzić go będziecie jako święto dla uczczenia Pana. Po wszystkie pokolenia – na zawsze w tym dniu świętować będziecie (Wj 12,14). Tak jak kiedyś Bóg ocalił przodków wyprowadzając ich z Egiptu, tak w czasach Estery niejako powtarza się cud nowej Paschy.
W innych miejscach Księga Estery niesie nie mniej znaczące nauki dotyczące życia codziennego. W postaci Estery autor wychwala wiarę i męstwo słabej kobiety, jednocześnie nawiązując do takich biblijnych kobiet jak np. Mikal, która uratowała Dawida przed gniewem Saula (por. 1 Sm 19,11 – 17) czy Batszeba, która potrafiła zapewnić swemu synowi Salomonowi tron po Dawidzie (1 Krl 1,11 – 40). Jednoznacznie potępia pychę, gniew, gadatliwość, porywczość w działaniu i nieumiejętność oceny własnego położenia na przykładzie Hamana. Autor prezentuje w postaci Mardocheusza postawę człowieka uczciwego i roztropnego, posiadającego takie cechy jak umiejętne wyrażanie swoich przemyśleń, cierpliwość w działaniu, przewidującego konsekwencje swoich i innych działań. Te postawy umiejętnie wdrażane w życie owocują w końcu radością wszystkich Żydów w państwie perskim.
Podsumowując, należy stwierdzić, że Księga Estery niesie ważne życiowe przesłanie. Jest opowieścią o wierności Boga wobec własnego ludu, którego broni, ponieważ związał się obietnicami z przodkami i nie może postąpić inaczej. Ta biblijna księga potwierdza prawdę, że Bóg jest zawsze blisko człowieka i gotów jest mu pomagać, zwłaszcza w momentach zagrożenia. Księga Estery jest także opowieścią o wierności ludzi wobec wartości, z których się wyrosło oraz reguł życia, nawet wtedy gdy nie jest to łatwe. Tylko dzięki wierności można zachować swoją tożsamość. Estera i Mardocheusz potwierdzają, że warto być przywiązanym do wartości, które otrzymało się od przodków. Wszystko to sprawia, że przesłanie biblijnej Księgi Estery jest zawsze aktualne.