Mądrość Syracha – komentarz biblijny

Trudne są dzieje tej biblijnej księgi, która dociera do nas przez grecką wersję Pisma Świętego Starego Testamentu – tak zwaną Septuagintę. Dlaczego nie ma jej w Biblii Hebrajskiej? Może ten fakt zadziwiać, gdyż jest to obszerna, licząca 51 rozdziałów księga, która gromadzi w sobie wielką mądrość biblijnego Izraela. Księga Syracha, Księga Mądrości Syracha, Księga Syna Syracha – to niektóre z nazw tej księgi, ale nie jedyne. Grecka tradycja nazywa ją Księgą Syracydesa, czyli potomka Syracha. Chrześcijańscy autorzy łacińscy nazwali ją Liber Ecclesiasticus (Eklezjastyk, Księga Kościelna), czyli ta, która zawiera cenne pouczenia dla zbudowania wierzących.

Kto napisał tę księgę? Mędrcy Izraela zazwyczaj nie ujawniali swej tożsamości. Często mamy do czynienia z pseudonimią – odnoszeniem dzieła do kogoś sławnego (np. Salomona), aby podnieść rangę przekazu. W tym przypadku autor przedstawia się pod koniec księgi: „Jezus, Syn Syracha, syna Eleazara, Jerozolimczyk” (Syr 50,27). On to właśnie spisał pouczenia, które nazwał „nauką rozsądku i wiedzy” (50,27). Stąd jedni nazywają go synem Syracha, inni również Syrachem.

Autor był mędrcem, który w Jerozolimie prowadził szkołę dla młodych Żydów, zwaną „domem pouczenia”. Był uczonym, który przez lata głębokich studiów nad tradycją ojców posiadł głęboką wiedzę i doświadczenie. Przedmiotem jego studiów była Tora, Prorocy i inne Pisma – czyli księgi, które z czasem stały się Biblią, Pismem Świętym. Nabył on biegłości w interpretacji i objaśnianiu Pism, umiejętnie łącząc mądrość Bożą z ludzkim doświadczeniem.

Mędrzec spisał swe pouczenia w języku hebrajskim, w początkach II w. przed Chr (190 – 175 r.). Jaki to był czas? Już w IV w. przed Chr., po wielkich podbojach Aleksandra Macedońskiego, maleńka Juda znalazła się w strefie odziaływań greckich. Gdy Aleksander zginął w niewyjaśnionych okolicznościach, panowali nad nią najpierw egipscy Ptolemeusze, a następnie syryjscy Seleucydzi. Nie był to jeszcze czas przymusowej hellenizacji Palestyny, niemniej jednak w naturalny sposób elementy greckiej kultury – język, filozofia, literatura i styl życia przenikały życie żydowskie.

Syrach był człowiekiem wykształconym. Obeznanie we współczesnej jemu kulturze zawdzięczał licznym podróżom (por. 51,13). Niektórzy przypuszczają, że miały one charakter polityczny i religijny, przejawiały troskę o interesy własnego narodu. Pozwoliło mu to dostrzec szereg zagrożeń wynikających z szybkiego wnikania w świat żydowski elementów kultury greckiej. Będąc człowiekiem o bogatej refleksji wewnętrznej, potrafił zdecydowanie i jasno wskazać fundamenty judaizmu, a kiedy potrzeba, opowiedzieć się przeciwko hellenizmowi. Nie chodzi tu jednak o jakieś fundamentalistyczne zamknięcie, lecz osadzenie mądrości Izraela na Prawie Bożym, które według Syracha stanowi odzwierciedlenie mądrości, a dzieje Izraela są jej odbiciem. Mędrzec umiejętnie łączył w sobie pojawiające się nowości z dziedzictwem mądrości Izraela, jakim były Księgi Święte. Ostatecznie łączy on w sobie głębię tradycji Izraela z doświadczeniami kultury greckiej, co owocuje niezwykłą równowagą i harmonią, jaka charakteryzuje jego dzieło.

Księga Syracha została bardzo szybko przetłumaczona na język grecki. Stało się to już pod koniec II w. przed Chr. (około 115 r.), za przyczyną wnuka autora, który mieszkał w diasporze Żydów w egipskiej Aleksandrii. Informuje nas o tym Prolog księgi, który stanowi wprowadzenie do jej greckiej wersji oraz do tłumaczenia tej księgi na język polski w każdym wydaniu Biblii. W ten sposób pouczenia mędrca z Jerozolimy stały się dostępne również dla Żydów mówiących po grecku oraz poddanych szczególnemu oddziaływaniu greckiej kultury.

Przez wiele lat Księgę Syracha czytano w synagogach, choć nie było jeszcze ustalonego kanonu Biblii Hebrajskiej. W wyniku zawirowań pierwszej wojny żydowskiej, w 70 r. Rzymianie zburzyli Świątynię Jerozolimską. Życie Żydów skoncentrowało się wokół świętych pism i przepisów Prawa, a przewodnią rolę odgrywali wówczas faryzeusze – późniejsi rabini. Ustalając hebrajski kanon ksiąg świętych, nie zaliczyli do nich Mądrości Syracha. Ciesząca się wielkim autorytetem księga posiadała jednak zbyt wiele konotacji ze świątynią, kultem, który utracił już swe odziaływanie. Księga Syracha pozostała jednak w kanonie aleksandryjskim, w Septuagincie, Biblii Greckiej. I jako księga deuterokanoniczna trafiła również do naszej Biblii chrześcijańskiej.

Księga Syracha stanowi zbiór mądrościowych sentencji, zróżnicowanych po względem tematu i gatunku literackiego. Zróżnicowanie to wynika stąd, że prawdopodobnie księga powstała w całości pod koniec życia mędrca, jako owoc wieloletnich przemyśleń i doświadczeń.

Głównym tematem Księgi jest mądrość. Mądrość pochodzi od Boga, stanowi Boży sposób komunikacji z człowiekiem oraz sposób poznawania Boga przez człowieka. Syrach poucza nas, że mądrość zstąpiła z nieba, zamieszkała wśród ludzi, w sposób szczególny w Izraelu, poprzez dar Tory, Bożego Prawa. Personifikacja mądrości Bożej, jak zauwazył św. Augustyn, stanowi tu szczególną zapowiedź wcielenia Bożego Syna. Mędrzec cały poświęca się służbie mądrości, a to odzwierciedla się w jego codzienności. A zatem zróżnicowana tematyka podjęta przez Syracha nie stanowi jakiś pojedynczych opisów, lecz złożoną całość, w której Bóg zwraca się do człowieka i prowadzi go ścieżkami Prawa. Człowiek zaś zdobywa mądrość jedynie poprzez postawę bojaźni Bożej (szacunku wobec Boga) i wierności przykazaniom.

Kolejne tematy poruszane przez Syracha dotyczą rozmaitych sytuacji życia ludzkiego. Zarówno życia osobistego, jak i społecznego. Mędrzec przedstawia relacje międzyludzkie na zróżnicowanych płaszczyznach. Chodzi o relacje małżeńskie, rodzinne, a nawet w dziedzinie interesów, wobec lekarzy czy władzy. Jedną z więzi międzyludzkich szeroko omawianą przez Syracha jest przyjaźń. W przeciwieństwie do koncepcji epikurejskich przyjaźń nie zastępuje więzi rodzinnych, o których Syrach również często wspomina. Stanowi ona jednak nowy typ relacji opartej na wolnej decyzji i równości stron. Mędrzec poucza również o dobrych i złych postawach, takich jak pokora, jałmużna, honor, gościnność, wstyd, wady języka, duma, gniew, złośliwość czy zemsta. Uczy właściwej relacji do bogactwa, ubóstwa, chorób i ich leczenia, ucztowania czy przyjemności życia.

Powiązanie Syracha z tradycją biblijnego Izraela należy do zasadniczych cech kształtujących jego dzieło, których w żaden sposób nie można podważyć. Mądrość, którą przekazuje w swej Księdze, wyrasta z kontemplacji dziejów przenikniętych działaniem Boga. Przyjmuje mądrość Tory i Proroków oraz doświadczenie przodków, aby zastosowane w konkretnym życiu mogły stać się ostoją tożsamości narodowej. Przekazuje nawet swoją koncepcję historii Izraela – dziejów przymierza z Bogiem w tak zwanej Pochwale Ojców (Syr 44–49).

Syrach kierował swoje pouczenie przede wszystkim do Żydów, zarówno tych w Palestynie, jak i w diasporze, aby tym bardziej utwierdzić ich w wierności Prawu. Autor, jako mędrzec i nauczyciel, w trosce o wierność Bogu przejawiał charyzmatyczną żarliwość proroków. Chociaż jego mądrość wskazuje na znajomość ówczesnej wiedzy ludzkiej, to jednak przejawia cechy daru Bożego, natchnienia, którego nie posiadała żadna mądrość grecka. Syrach i dziś uczy nas o tajemnicy i pięknie Boga. Uczy nas również jak mądrze żyć.

S. dr hab. Judyta Pudełko PDDM

(Akademia Katolicka w Warszawie)